W obronie sądu

Doceniasz tę treść?

Gdyby dziesięć lat temu ktoś powiedział mi, że napiszę tekst, broniący decyzji – a właściwie nie tyle samej decyzji co prawa do takiej decyzji – polskiego sędziego o obniżeniu wyroku za brutalne przestępstwo na dziecku, popukałbym się w głowę. A jednak – i to jest właśnie ten tekst. Rozemocjonowanych dyskutantów proszę, żeby emocje poskromili i przeczytali go do końca, a jeśli nie są w stanie – niech odłożą lekturę na później. I niech zarezerwują chwilę – tekst jest długi.

 

Zawsze byłem i jestem nadal zwolennikiem retrybutywnej teorii kary. Z tego między innymi powodu jestem też zwolennikiem kary śmierci w rzadkich, wyjątkowych przypadkach. Retrybucja, czyli sprawiedliwa odpłata za czyn, powinna mieć moim zdaniem naczelne miejsce wśród fundamentów prawa karnego, przed aspektem prewencji i tym bardziej resocjalizacji. Ktoś już tutaj mógłby się zdziwić: dlaczego w takim razie ten tekst? Właśnie dlatego: jeżeli jest się zwolennikiem retrybutywizmu, a już zwłaszcza jeśli jest się zwolennikiem kary śmierci, nie można zarazem być zwolennikiem populizmu prawnego; przeciwnie, trzeba walczyć o to, żeby sędziowie nie ulegali żadnej presji. W przeciwnym przypadku nie będziemy mieli do czynienia ze sprawiedliwą odpłatą, ale z sądowym linczem. To zaś kompromituje ideę retrybutywnego podejścia do kary i w przyszłości otwiera drogę do całkowitego zatracenia tej idei i zastąpienia jej podejściem resocjalizacyjnym.

Miewaliśmy już w Polsce sądowe orzeczenia, które budziły powszechny sprzeciw. Przyczyny bywały dwojakie. Pierwsza – bynajmniej nie najrzadsza – to wydanie wyroku faktycznie kuriozalnego. Druga – to rozminięcie się wyroku wydanego zgodnie z najlepszą sztuką orzekania z ludowym poczuciem sprawiedliwości. Tego ostatniego pojęcia nie używam w sensie pejoratywnym. Ludowe czy też naturalne poczucie sprawiedliwości jest potrzebne i powinno być uwzględniane przez fundatorów danego systemu prawnego. Polscy sędziowie mają na sumieniu bardzo poważny grzech: wielokrotnie ich orzeczenia rozmijały się i rozmijają z ludowym poczuciem sprawiedliwości – bardzo często z powodu konstrukcji systemu prawnego, na co pojedynczy sędzia nie ma wpływu – natomiast niemal nigdy sędziowie nie podejmowali wysiłku, aby wytłumaczyć ludziom, dlaczego takie rozminięcie się następuje i czemu orzekli tak, a nie inaczej. Ustne uzasadnienie nie wystarczy, szczególnie że media na ogół cytują z niego tylko to, co najbardziej kontrowersyjne. Pisemnego uzasadnienia wyroku natomiast nikt nie cytuje i nie czyta, poza bezpośrednio zainteresowanymi. Nie można jednak pozwolić, żeby ludowe poczucie sprawiedliwości zdominowało system prawny i orzeczenia, bo wówczas nie będziemy już mieć do czynienia z wymiarem sprawiedliwości, ale z sądowym populizmem.

Tu jednak trzeba podkreślić, o czym mówimy. Czym innym bowiem – i to jest zwykle ta pierwsza kategoria sytuacji – jest orzeczenie na przykład w sprawie cywilnej o naruszenie dóbr osobistych, a czym innym wyrok w skomplikowanej sprawie karnej, zwłaszcza tam, gdzie jest wysokie zagrożenie karą, czyli mamy do czynienia na przykład ze zbrodnią zabójstwa. Polskie sądy wielokrotnie wydawały kuriozalne wyroki w sprawach o naruszenie dóbr osobistych, które co do zbadania okoliczności faktycznych były jednak dość proste. Trudno było nie odnieść wrażenia, że naczelną rolę grały tu sympatie lub antypatie sędziów, które ci przecież mają jak każdy człowiek. Zupełnie czym innym jest sprawa karna, taka jak ta, o której ten tekst będzie: zabójstwo 3-letniego chłopca, dokonane przez Steve’a V., w której łódzki sąd apelacyjny dokonał zmiany kwalifikacji czynu i w związku z tym obniżył karę dla zabójcy z 25 do 15 lat pozbawienia wolności.

Obserwuję z narastającym przerażeniem nagonkę – używam tego słowa bardzo rzadko, ale tutaj uznałem je za w pełni adekwatne – na sąd apelacyjny z Łodzi. Pół biedy, gdyby w tej nagonce brali udział tylko zwykli ludzie. Ale wyrok do swoich politycznych korzyści, czyli przeorania wymiaru sprawiedliwości i zdobycia poparcia w tej sprawie, wykorzystuje władza w najbardziej cyniczny sposób. Głos zabrał pan premier, oczywiście nie odnosząc się do szczegółów sprawy, których z pewnością nie zna, za to cytując Jana Pawła II. Oburzył się straszliwie pan prezydent, rzecz jasna – bez związku z kampanią wyborczą. Do chóru dołączył też rzecznik praw dziecka – również bez odnoszenia się do szczegółów i okoliczności. Rzecznik stwierdził za to, że „czas podawać nazwiska sędziów”, najwyraźniej nie mając świadomości, że przecież nie są one tajne i można je znaleźć i na wokandzie sprawy, i w mediach. Przy czym to wezwanie rzecznika jest szczególnie skandaliczne, bo to najzwyczajniej zamaskowane wezwanie do medialnego czy nawet fizycznego linczu na konkretnym sędzim. I premier, i prezydent, i rzecznik praw dziecka w swoich wypowiedziach nie różnili się niczym od chóru internetowych mścicieli.

Do wyroku odniósł się także minister Zbigniew Ziobro. Minister sprawiedliwości jest zarazem prokuratorem generalnym, więc poniekąd jest to zrozumiałe. Pan minister zapowiedział złożenie kasacji. Przypominam jednak – co prawdopodobnie umyka większości publiczności – że sąd kasacyjny nie zajmuje się merytoryczną stroną wyroku. Skarga kasacyjna zostanie przyjęta jedynie, jeśli wnoszący o kasację wykaże formalne błędy w sprawie. Ciekaw jestem, jakie formalne błędy zamierza wykazać prokuratura. Chyba że nie będzie w stanie wykazać żadnych i na zapowiedziach się skończy.

Jedna z moich znajomych, standardowo oburzona wyrokiem SA, napisała na FB, że zagłosuje „na każdego, kto zrobi z tym porządek”. Zapytałem, co rozumie przez „zrobienie z tym porządku”, ale odpowiedzi się nie doczekałem. Sądzę jednak, że to dość oczywiste: zdecydowana większość osób, pomstujących na sędziego z Łodzi, nie zadaje sobie pytania, które ja zadałem mojej znajomej. Ot, uważają po prostu, że sędzia ma orzekać jak najsurowiej (na ogół nie wiedzą, co to oznacza, ponieważ nigdy nie zajrzeli do kodeksu karnego) i nie bawić się w jakieś tam detale. Zabił dziecko – niech idzie siedzieć do końca życia, prosta sprawa. Ich wiedza o systemie prawnym – a to znów kamyczek również do ogródka polskich sędziów, którzy nie robili nic, żeby to zmienić – jest znikoma lub zerowa. Podejrzewam, że większość nie ma na przykład pojęcia, że w sprawach karnych SA orzeka w składzie trzech sędziów zawodowych (lub w składzie pięcioosobowym w przypadku kary dożywocia – art. 29. k.p.k.), więc za wyrok nie odpowiada jedynie przewodniczący składu sędziowskiego.

Mój przyjaciel, który jest notariuszem, raczy mnie od czasu do czasu opowieściami o tym, z jakim postulatami i sprawami przychodzą do niego klienci i jakie mają oczekiwania. Prawnikiem nie jestem, ale nawet mnie włosy podnoszą się na głowie, gdy uświadamiam sobie, jak dramatycznie niska jest świadomość prawna Polaków. Niedawno usłyszałem opowieść pewnej pani – w którą pewnie bym nie uwierzył, gdyby nie to, że wygłoszono ją przy mnie – która relacjonowała swoją wizytę u pani rejent. Pani notariusz, przygotowując akt dotyczący nieruchomości, miała poczynić luźną uwagę, że, jak słyszała, w okolicy pojawiły się jakieś roszczenia dotyczące gruntów. Na co klientka miała powiedzieć: „Ojej, to niech pani mi tego do aktu nie wpisuje, bo jak potem będę sprzedawać mieszkanie, to mi go nikt nie kupi”. Wspomniana osoba sądziła zatem, że – po pierwsze – rejent może wpisać do aktu notarialnego informację o jakichś niesprecyzowanych roszczeniach „w okolicy” i – po drugie – że na prośbę klienta rejent może sobie coś do aktu wpisać albo nie wpisać. A trzeba wiedzieć, że opowiadająca to osoba nie była 90-letnią staruszką z małej wsi na Podlasiu, której tego typu podejście można by wybaczyć.

Lata komentowania nie tylko polityki, ale też działania wymiaru sprawiedliwości nauczyły mnie jednego: nie należy się spieszyć ze stanowczymi ocenami wyroków szczególnie w sprawach karnych. Kilkakrotnie zdarzało mi się, że na pierwszy rzut oka sprawa wyglądała na jasną, po czym po jakimś czasie okazywało się, że wcale taka nie była, a to, co przekazywały media, zakłamywało jej obraz. Nauczyłem się, że w skomplikowanych sprawach karnych bez znajomości dokładnych okoliczności sprawy, bez wiedzy, zawartej w aktach, które ma przed sobą i powinien znać sędzia, bez wiedzy o zeznaniach pokrzywdzonego, oskarżonego, świadków – lepiej wstrzymać się z opinią. Przyznaję – nabycie tej świadomości zajęło mi sporo czasu. Dziś staram się tego jednak trzymać. Również w tej sprawie, dlatego nie twierdzę, że wyrok łódzkiego SA jest słuszny lub nie. Twierdzę natomiast, że sędzia z pewnością miał prawo go wydać (to dwie różne rzeczy), a jego wiedza o sprawie jest bez wątpienia znacznie większa niż moja, rzecznika praw dziecka, Mateusza Morawieckiego, Andrzeja Dudy czy tym bardziej kogokolwiek z nagrzanych twitterowych komentatorów.

Przy okazji tej sprawy trzeba dać odpór przynajmniej kilku najważniejszym przekłamaniom, fałszywym mniemaniom, populistycznym uproszczeniom, które nieustannie się przewijają.

Po pierwsze – niezrozumienie roli SA. Dwuinstancyjność czy szerzej – możliwość odwołania się od decyzji jest jedną z podstawowych cech zachodniego systemy prawnego. Dwuinstancyjność nie miałaby sensu, gdyby instancja odwoławcza nie miała swobody w ocenie decyzji pierwszej instancji i nie mogła zmieniać decyzji w jedną lub drugą stronę. W przypadku spraw karnych druga instancja ma pełną swobodę w ponownej ocenie dowodów, zeznań itd. Może też zmienić kwalifikację czynu, jeśli tę dokonaną przez sąd pierwszej instancji uzna za nietrafioną. I to się właśnie stało w sprawie Steve’a V. Przypominam, że nie znamy okoliczności sprawy nawet w jednej dziesiątej tak dokładnie jak znał je SA, dokonując zmiany kwalifikacji czynu z zabójstwa na pobicie ze skutkiem śmiertelnym.

Z założenia sędziowie SA są bardziej doświadczeni i lepiej wykwalifikowani niż sędziowie SR (ten nie zajmuje się w pierwszej instancji sprawami o zbrodnie – art. 25 k.p.k.) czy SR. Wielokrotnie zdarzało się, że SA uchylały zadziwiające wyroki SR lub SO. Zaledwie wczoraj usłyszałem taką właśnie historię, z tym że dotyczącą sprawy cywilnej o ochronę dóbr osobistych. Skandaliczny wyrok SR w sprawie jednej z gmin przeciwko organizacji pozarządowej został dosłownie zmasakrowany w apelacji.

Po drugie – widzenie spraw w zero-jedynkowy sposób. To chyba największa rozbieżność między ludowym poczuciem sprawiedliwości a sposobem, w jaki do sprawy musi podejść sąd. I w sprawie Steve’a V. widać to idealnie. Ludzie rozumują prosto: zabił – ma ponieść surową karę. I ta emocja jest zrozumiała.

Ludzie nie rozumieją już jednak, że sędzia w ten sposób podejść do sprawy nie może. Zwłaszcza w sprawie karnej muszą zostać rozważone najdrobniejsze okoliczności, bo sędzia ani na moment nie może zapomnieć, że decyduje o życiu człowieka, mimo że oskarżony przed nim stojący może być bandytą. Czy jesteśmy w stanie wyobrazić sobie 5 lat w zamknięciu? Nie sądzę. A 10, 15, 25? To przekracza granice naszej wyobraźni. 25 lat temu był rok 1995. 15 lat temu rok 2005, PiS był przed swoją pierwszą wygraną w wyborach. Wyobraźmy sobie, że przekraczamy bramę więzienia wtedy, a wychodzimy dzisiaj. Sędzia decyduje o takich sprawach, więc ma obowiązek dzielić włos na czworo. Każda inna postawa jest dla niego dyskwalifikująca, pomijając już fakt, że jest sprzeczna z prawem. Musi zbadać, kto w przypadku zabójstwa zadał decydujący cios. Czy zbrodnia nosi znamiona planowania czy nie. Czy oskarżony wykazuje szczerą skruchę czy nie. Od tego wszystkiego zależy wysokość kary. Nie da się wydać wyroku na podstawie kilku zdań z pierwszego lepszego tekstu prasowego. To nie miałoby nic wspólnego ze sprawiedliwością.

Pieniacze zapominają także, że podstawą naszego systemu prawnego – całego zachodniego systemu prawa – jest kilka zasad, sformułowanych jeszcze w starożytności. Jedną z nich jest in dubio pro reo – wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego. Naprawdę chcielibyśmy z niej zrezygnować?

Kompletnie nierozumiane jest i to, że przed sądem w sprawie karnej oskarżonemu należy winę udowodnić. Wyrok uniewinniający nie musi wcale oznaczać, że oskarżony czynu nie popełnił. On oznacza jedynie – choć często jest to tożsame z faktyczną niewinnością – że winy nie udało mu się przekonująco dowieść. Może to w niektórych sprawach oburzać, ale czy możemy sobie wyobrazić inny mechanizm? Owszem, możemy – to mechanizm państw totalitarnych i ich wymiarów sprawiedliwości.

Po trzecie – niezrozumienie hierarchii kar i ich uzasadnienia. Media nie relacjonują niestety szczegółowo wyroku SA w sprawie Steve’a V. Wygląda na to, że dziennikarze nie zadali sobie nawet trudu, żeby zajrzeć do kodeksu karnego. Gdyby zajrzeli, zobaczyliby, że za pobicie ze skutkiem śmiertelnym (art. 158. par. 3. k.k.) sąd wymierza karę do 10 lat pozbawienia wolności. Tymczasem Steve’owi V. SA wymierzył karę 15 lat. Jako laik zakładam, że SA musiał tu zastosować nadzwyczajne obostrzenie kary – ale o tym nikt się nie zająknął. Być może wyjaśnienie jest inne i czytający ten tekst prawnicy mnie tu poprawią. Nie dowiem się tego jednak z żadnej z medialnych relacji.

Podobnie jak nikt nie zająknął się – i z pewnością nie mają tej świadomości potępiający sędziego krzykacze internetowi – że mimo zapowiedzi rządzących, że ten stan zmienią, polski kodeks karny nadal nie daje sędziemu swobody w wymierzaniu kar pozbawienia wolności. Art. 32 k.k. wymienia odrębnie karę pozbawienia wolności – której zakres jest następnie określony w art. 37. z górną granicą 15 lat – odrębnie zaś karę 25 lat pozbawienia wolności i karę dożywotniego pozbawienia wolności. Oznacza to, że sędzia ma przed sobą w przypadku ciężkich zbrodni wybór: albo zatrzymać się na 15 latach, albo orzec od razu 25 lat. Różnica to dekada. Dekada z życia człowieka. Między 15 a 25 nie ma nic, choć Ministerstwo Sprawiedliwości dawno zapowiadało zmianę takiego stanu rzeczy – bardzo pożądaną. W tym świetle stwierdzenie SA z Łodzi, że 25 lat i dożywocie to kary specjalne, staje się zrozumiałe.

Po czwarte – kwalifikacja czynu. Skoro SA uznał, że nie dowiedziono, iż miało miejsce zabójstwo z zamiarem ewentualnym lub bezpośrednim, nie miał wyboru – musiał orzec karę w ramach widełek, jakie przewiduje k.k. dla kary pozbawienia wolności (przypominam, że kary 25 lat i dożywocia są w k.k. wymienione odrębnie). Z wyłączeniem kar specjalnych. Zresztą mnóstwo komentujących nie rozumie, że nie mieliśmy do czynienia z jakimiś „okolicznościami łagodzącymi” (jak to nazywają), tylko właśnie ze zmianą kwalifikacji czynu.

Jeśli ktoś uważa – jak internetowi pieniacze, którym wtórują prezydent, premier, RPD – że sprawa kwalifikacji czynu jest prosta, niech spróbuje poczytać o konstrukcji zamiaru ewentualnego. To jedna z najtrudniejszych, najbardziej skomplikowanych konstrukcji prawnych. W sprawach, gdzie pojawia się ofiara śmiertelna, oburzenie opinii publicznej bardzo często wywołuje fakt, że sąd kwalifikuje czyn jako pobicie ze skutkiem śmiertelnym (art. 158., par. 3. k.k.), a nie zabójstwo w zamiarze ewentualnym (art. 148 k.k. w zbiegu z art. 9.). Tu wkracza jednak zasada in dubio pro reo i ogromna trudność w dowiedzeniu sprawcy, że działał w zamiarze ewentualnym. Z tym że ciężar dowiedzenia tego spoczywa przecież nie na sędzim, ale na prokuratorze. Jeśli sobie z tym nie poradzi, pretensję można mieć do niego. O ile oczywiście uznajemy, że sprawca faktycznie działał w zamiarze ewentualnym.

To, co dzieje się w sprawie wyroku łódzkiego SA, jest szczególnie niepokojące w kontekście wojny o sądownictwo – choć, żeby było śmieszniej (jeśli jest tu w ogóle coś śmiesznego), przewodniczący składu sędziowskiego jest sędzią z „nowego naboru”. Jestem przeciwnikiem zasady, że „wyroków sądów się nie komentuje” – komentować je jak najbardziej można i to nie jest mój zarzut wobec ludzi, którzy wyrażają swoje oburzenie. Czym innym jednak są komentarze zwykłych ludzi czy publicystów, a czym innym ewidentna presja na sąd, wywierana przez rządzących. Zastanówmy się, czy naprawdę chcielibyśmy, żeby sędziowie przestali roztrząsać okoliczności przestępstw lub stracili swobodę ich oceny. Czulibyśmy się bezpieczniej? Dzisiaj presja jest na surowość wyroków bez względu na okoliczności. Ale przecież to może się zmienić i może się pojawić presja na łagodne wyroki, tak jak może się zmienić władza. Co wtedy? Sędziowie będą mieli orzekać łagodnie, bo takie będzie oczekiwanie ludu? W sądownictwie zmierzamy w absolutnie fatalnym kierunku.

Na koniec podkreślam wyraźnie – choć mam świadomość, że takie idiotyczne oskarżenia się pod tym tekstem pojawią – że mój wywód nie ma nic wspólnego z obroną sprawcy, który popełnił zbrodnię odrażającą. Co zresztą podkreślił również SA. Jest to natomiast obrona prawa sądu do orzekania nawet już nie zgodnie ze sztuką, ale orzekania w sposób, który jest esencją zachodniego systemu sądownictwa i naszej cywilizacji. Jej istotą nie jest bowiem lincz, ale prawo do rzetelnego procesu.

Inne wpisy tego autora

Dlaczego Ukraińcy mają chęć walczyć

Trudno analizować to, co dzieje na ukraińskich frontach, lecz jedno wydaje się pewne niezależnie od ostatecznego rezultatu: Władimir Putin się przeliczył. Nie doszacował zarówno zdolności

Justin Trudeau podziwia Chiny

Gdyby mnie ktoś dzisiaj zapytał, czy Kanada jest wciąż demokratycznym krajem, miałbym problem z odpowiedzią. Owszem, także dlatego, że nie jest dziś łatwo zbudować sensowną