Zapraszamy na trzeci już odcinek „Książkowego skanera WEI”. Po inflacji i rodzicielstwie przyszedł czas na temat aktualny, okrutny i trudny – wojnę. Wojnę, która jeszcze kilka miesięcy temu jawiła się Europejczykom jako smutne widmo przeszłości, by w lutym tego roku zmaterializować się w postaci agresji Rosji na Ukrainę. I choć Ukraina walczy samotnie, czasem z mniejszą, a czasem większą pomocą Zachodu, to ryzyko eskalacji konfliktu i rozlania się wojny zadomowiło się w lękach mieszkańców Europy Wschodniej. Poniżej prezentujemy książki opowiadające historie głównych aktorów tej wojny, pozycje pokazujące jak do niej (znacznie wcześniej niż wielu instynktownie myśli) doszło i dzieła, z których przesłania niestety nikt nie odrobił lekcji.
1. Tomáš Forró „Apartament w hotelu wojna – reportaż z Donbasu”
Dla części mieszkańców wschodniej Ukrainy wojna z Rosją nie zaczęła się w lutym 2022 roku, lecz 8 lat temu podczas inwazji na Donbas. „Wieczorny Donieck sprawia wrażenie bezpiecznego miasta. Ulice są spokojne, jedynie krótko przed dziesiątą, gdzieś na horyzoncie słychać burzę. Dopiero po chwili uświadamiam sobie, że stłumione dudnienie w oddali to nie pioruny, tylko wybuchy pocisków”. To właśnie między innymi dla mieszkańców Doniecka tak naprawdę niewiele się zmieniło, już wtedy na ludzkie przybytki spadały rakiety, mieszkańcy, którzy postanowili zostać byli w stanie rozpoznać po huku czy pocisk wystrzeliwuje strona ukraińska, czy separatyści. Słowacki reporter, Tomáš Forró zapuszcza się w te rejony, w których próżno szukać innych dziennikarzy, przenika zarówno na stronę ukraińskich państwowców, jak i rosyjskojęzycznych separatystów. „W swojej książce oddaje głos przeróżnym ludziom – od gruzińskich najemników doświadczonych w walce z Rosjanami, po zbrojnych przedstawicieli Donieckiej i Ługańskiej Republiki Ludowej. Śpi na twardej pryczy z żołnierzami, ucieka wraz z najemnikami spod gradu kul, docieka tego, co sprawiło, że brat stanął przeciwko bratu. A przede wszystkim pyta – jak się to wszystko zaczęło?
2. Mikołaj Grynberg „Ocaleni z XX wieku”
Książka ukazała się w 2018 roku nakładem wydawnictwa Czarne. Autor – pisarz, dziennikarz i fotograf – jest przedstawicielem pokolenia dzieci, które doświadczyły horroru holocaustu. Od lat podejmuje ten temat, poszukuje własnej tożsamości, mierzy się ze stereotypami, bada żydowskość i polskość, a przede wszystkim słucha tych, którzy jeszcze pamiętali, czym był ogrom cierpienia spowodowany drugą wojną światową, w szczególności ekspresją jej ideologicznych, dehumanizujących ideologii. „Zbliża się moment, kiedy nie będziemy już mogli porozmawiać ze świadkami. Na spotkania z częścią osób, z którymi byłem umówiony, już nie zdążyłem (…). Nie neguję potrzeby naukowych opracowań, uważam jednak, że nic nie ma większej siły niż bezpośredni przekaz”. Dla mnie, wychowanego wśród ocalonych, jest on ponad wszystko” – pisał Grynberg. Książka to zapisy rozmów-świadectw z przeróżnymi ludźmi, o zróżnicowanych poglądach i zapatrywaniach. Siłą rzeczy rozmówców łączył zaawansowany wiek i ból, którego doświadczyli z rąk różnych wojennych oprawców. Czytelnik dostrzeże, że największe cierpienie, to to niewypowiedziane – świadkowie po prostu nie są w stanie o nim mówić. Niestety, część z tych historii dziś się powtarza, a dzięki mediom społecznościowym dzieje się to praktycznie na naszych oczach. Mocna książka.
3. Peter Turchin „Wojna i pokój, i wojna”
Co sprawia, że z jedne społeczności przekształcały się z czasem w większe organizmy, niektóre osiągając przy tym status imperiów, podczas gdy inne znikały w mrokach historii? Co charakteryzuje wielkie mocarstwa i czy możemy prognozować ich upadek? Czy jesteśmy w stanie opisać czynniki, które wywołują konflikty, wojny i wieloletnią zapaść? Na te pytania odpowiedzi szuka amerykańsko-rosyjski naukowiec Peter Turchin w swoim dziele. Autor podważa wcześniejsze teorie: samolubnego genu znanego z biologii ewolucyjnej i racjonalnego wyboru w ekonomii, przeciwstawiając im wyodrębnioną przez siebie dziedzinę złożoności zwaną kliodynamiką. Zdaniem twórcy „Wojny i pokoju, i wojny” kluczem do budowy silnych państw i co oczywiste, mocarstw jest zdolność do kooperacji. Im większe umiejętności współpracy i socjalizacji, tym dynamiczniejsze i mocniejsze pozostawienie rywali w przedbiegach. Turchin często przytacza arabskie słowo assabija, które oddaje ducha wspomnianej współpracy. Naukowiec przekonuje, że pogranicza, na których dochodzi do intensywnej wymiany handlowej są naturalną glebą do wzrostu assabiji. Czas jest jednak nieubłagany, a wyszczególnione dynamiczne cykle prędzej czy później doprowadzą do upadku. Po nich jednak znów pojawi się szansa na rozkwit. Autor przekonuje, że wiele jeszcze przed nami do odkrycia, ale badania mogą w przyszłości zredukować ryzyko wyniszczających wojen.
4. Krystyna Kurczab-Redlich „Wowa, Wołodia, Władimir”
Choć Europejczycy ze wschodu wiedzą, że problem z agresją rosyjską na Ukrainie dotyczy szeregu rzeczy, spośród których pominąć nie można rosyjskiej mentalności i imperializmu, to na Zachodzie ukuto termin „Wojna Putina”. Spłyca to oczywiście nieco temat i dla wielu decydentów jest dość wygodnym twierdzeniem, niemniej niepozbawionym racji. Wszak na Kremlu to właśnie Władimir Putin pociąga za sznurki. Kim jest ten człowiek? Była korespondentka polskich mediów w Rosji i dokumentująca zbrodnie w Czeczenii dziennikarka Krystyna Kurczab-Riedlich na blisko 800 stronach książki udziela wyczerpującej odpowiedzi. Autorka skrupulatnie bada, przybliża i zdejmuje kolejne maski zimnego władcy Kremla. Bada sprawę jego dzieciństwa, sprawę małego, zahukanego chłopca z gruzińskiej wioski, młodego funkcjonariusza z „epizodem Drezdeńskim”, człowieka z jednej strony bezwzględnego, z drugiej panicznie obawiającego się o swoje bezpieczeństwo i walczącego o zdrowie z pomocą zdecydowanie niekonwencjonalnych metod. Kurczab-Riedlich buduje ponadto ciekawe tło, sięgając po zapiski i notatki poprzedników Putina, między innymi jowialnego Borysa Jelcyna, rozmawiając z pamiętającymi doskonale komunistyczną epokę Rosji naukowcami, śledząc przeróżne tropy, jak choćby katastrofy lotnicze z udziałem opozycyjnych dziennikarzy i niezależnych biznesmenów. „W Metechi wystarczy odejść dalej od domu Wiery Nikołajewnej, zaczepić paru dawnych sąsiadów i zapytać o małego Wowę, by usłyszeć: O tu, pod tym domem, gdzie mieszkał, często kucał, opierał się o ścianę i milczał. Taki biedny chłopczyk”- pisze autorka.
5. Wojciech Rogacin „Zełensky. Zdumiewający bohater Ukrainy, który oparł się Putinowi i zjednoczył świat”
Skoro przyglądaliśmy się czarnemu charakterowi, Władimirowi Putinowi, to jak nie spojrzeć na tego, który stoi na czele kraju broniącego się przed inwazją? Szczególnie na początku wojny wiele osób chciało dowiedzieć się więcej na temat Wołodymyra Zełeńskiego, człowieka, który z komika stał się prezydentem, a następnie przeistoczył się w charyzmatycznego lidera. Jego nazwisko wystukiwano w przeglądarkach internetowych, szukano informacji w doniesieniach prasowych, śledzono konferencje prasowe. Krótko po wybuchu wojny nakładem wydawnictwa Wielka Litera ukazała się książka Wojciecha Rogacina, która miała wypełnić informacyjną pustkę. Rogacin przygląda się dzieciństwu Zełenskiego, śledzi jego karierę i poczynania, poszukuje świadectw transformacji i przemiany. Autor wsłuchuje się w głosy jego znajomych, jest ciekaw motywacji człowieka, który świat filmu zamienił na brutalną rzeczywistość polityka. Autor ze względu na dynamikę wojny na Ukrainie mógł pracować pod presją czasu, chcieć jak najszybciej zaprezentować efekty swoich prac. Pośpiech sprawił, że nie uniknięto błędów, literówek, kłopotów edytorskich, a także pewnych nieścisłości. Dla przykładu, w książce pojawia się informacja jakoby prezydent Ukrainy w 1977 roku powołał do życia studio Kvartal 95 produkujące programy rozrywkowe dla ukraińskich telewizji. Zełenski rzeczywiście jest wymieniany jako jeden z jej współtwórców… Tyle że urodził się w 1978 roku, a Kvartal95 ruszył w roku 2003. Plusem książki jest przeznaczenie części zysków ze sprzedaży na pomoc Ukrainie.
