Wyjątkowo niska stopa inwestycji względem PKB nie oznacza tylko tego, iż wybudowano w ostatnich latach w Polsce mniej dróg, domów, fabryk i wyprodukowano mniej towarów i usług, niż w lepszych warunkach można by było wybudować i wyprodukować. Oznacza ona także to, że nie inwestowano wystarczająco dużo w głęboką modernizację i rozszerzenie tej bazy wytwórczej, która już istnieje. Rozwijaliśmy się co prawda prężnie, ale dzięki temu, że robiliśmy więcej tego samego, a nie dlatego, że robiliśmy to lepiej. Polskie PKB rosło dzięki firmom zatrudniającym większą liczbę ludzi albo kupującym dodatkowe maszyny, ale nie byli to lepiej wykwalifikowani pracownicy ani istotnie nowocześniejsze urządzenia. W efekcie Polska gospodarka nie była wystarczająco produktywna. Dokumentuje to opublikowany w maju tego roku raport Banku Światowego „Paths of Productivity Growth in Poland: A Firm Level Perspective” (Ścieżki wzrostu produktywności w Polsce: perspektywa z poziomu przedsiębiorstw). Raport ten nie skupia się na produktywności pracy, czyli wartości dodanej wytwarzanej dla firmy przez pracownika, ale łącznej produktywności czynników produkcji (TFP, total factor productivity).

TFP to wskaźnik mniej znany i rzadziej przywoływany, ale wyjątkowo ważny. Niektórzy ekonomiści nazywają go „miarą naszej niewiedzy”. Dlaczego? Wydajność produkcji może rosnąć w wyniku większych wydatków na kapitał albo na pracę, jednak w rzeczywistości jest tak, że rośnie nieproporcjonalnie do tych wydatków. Załóżmy, że produktywność twojej firmy rośnie o 15 proc. (ujęte jako odsetek przychodów), ale w kapitał i ludzi zainwestowałeś 4 proc. (ujęte jako odsetek kosztów). TFP odnosi się właśnie do tej 11-proc. różnicy. Co tak naprawdę za nią stoi? Wiele trudno mierzalnych czynników. Ekonomiści mówią o postępie technologicznym, innowacjach, kapitale ludzkim, tworzeniu i absorpcji nowej wiedzy, ustroju politycznym, instytucjach, zarządzaniu czy poziomach przedsiębiorczości. Te wszystkie czynniki razem wzięte składają się na TFP i warunkują długoterminowy stabilny rozwój gospodarczy. Bez nich stagnacja prędzej czy później jest gwarantowana, i to bez względu na to, jak wiele środków finansowych będziemy inwestować w kapitał i pracę.

Z raportu BŚ wynika, że w okresie 2009-2019 TFP w Polsce rósł średnio o ok. 3 proc. rocznie. To tempo zawdzięczaliśmy głównie wzrostom w usługach i budownictwie, bo w przypadku przemysłu wskaźnik stał właściwie w miejscu. Tyle że to przemysł wytwórczy, nie usługi, zawsze będzie najważniejszą gałęzią gospodarki – nie można świadczyć usług, jeśli ktoś nie wyprodukuje koniecznych ku temu narzędzi. Nawet jeśli wszyscy przeniesiemy się do facebookowego Metaverse, ktoś i tak będzie musiał produkować sprzęt, który nam umożliwi e-życie.