W Polsce na koniec 2022 roku zarejestrowanych jest 4980 podmiotów gospodarczych z kapitałem białoruskim, 1733 z nich zostało zarejestrowanych w ciągu ostatniego roku. Natomiast polskich firm na Białorusi w 2021 roku było łącznie zaledwie 303, przy czym jednocześnie 28 i 30 tysięcy Białorusinów posiada odpowiednio polskie zezwolenia na pobyt czasowy i stały[1]. Otwierając drzwi dla Białorusinów, Polska ratuje ich przed kryzysem praw człowieka, ale też zyskuje silny zastrzyk dla gospodarki.
Polsko-białoruskie stosunki gospodarcze
Chociaż postsowieckia Białoruś i Polska nigdy nie miały dobrych stosunków politycznych, to pod względem gospodarczym oba kraje miały dość silne relacje ekonomiczne w zakresie handlu, inwestycji i migracji siły roboczej[2][3].
W ciągu ostatnich 5 lat stosunki handlowe uległy intensyfikacji, osiągając rekordowy poziom 2,23 mld dolarów importu z Białorusi w 2021 roku (+76 proc. w stosunku do 2017 roku) oraz rekordowe 2,09 mld dolarów eksportu na Białoruś w 2021 roku (+41 proc. w stosunku do 2017 roku).
Polska klasycznie eksportowała na Białoruś maszyny, wyposażenie i mechanizmy; produkty roślinne; produkty z tworzyw sztucznych oraz metale i produkty metaliczne. Polska importowała z Białorusi drewno i wyroby drewniane; pojazdy; metale i wyroby metalowe oraz różne wyroby przemysłowe.
Choć firm z polskim kapitałem jest na Białorusi znacznie mniej niż firm białoruskich w Polsce, to są one znacznie większe. Większość polskich przedsiębiorstw to nastawieni na eksport producenci wyrobów z drewna, tworzyw sztucznych i mebli oraz „Stadler”.
Łączny napływ netto bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) z Białorusi do Polski utrzymywał się na niskim poziomie (a nawet był ujemny) i wykazał ogromny wzrost po ostatnich wyborach prezydenckich na Białorusi, wynosząc 15,9 mln dolarów w 2021 r. (+2438 proc.[4] ze średniej -0,7 mln dolarów w ciągu ostatnich 10 lat). Jednocześnie napływ BIZ netto z Polski na Białoruś wyniósł 23,6 mln dolarów w 2021 r. (-5 proc. ze średniej 24,9 mln dolarów w ciągu ostatnich 10 lat) – nieporównywalnie niski biorąc pod uwagę wielkość gospodarki. W 2021 roku Polska była w pierwszej szóstce inwestorów na Białorusi (według łącznej wartości BIZ), Białoruś nie trafiła do czołówki, ale obecny napływ BIZ netto z Białorusi jest zbliżony do znacznie większych gospodarek – Rosji i Turcji.
Polskie organizacje nie zainwestowały dużo w fundusze statutowe na Białorusi: tylko 2,2 mln, co oznacza, że polskie BIZ na Białorusi były realizowane w innych formach, takich jak reinwestycje zysków. Co zaskakujące, polski napływ netto BIZ na Białoruś w pierwszej połowie 2022 r. wykazał 2,1-krotny wzrost, najprawdopodobniej w związku z restrykcyjnymi działaniami władz białoruskich i sankcjami europejskimi.
Ewidentne powody relokacji
Białoruś nigdy nie była wymarzonym krajem do prowadzenia działalności gospodarczej: Białoruski PKB w przeliczeniu na dolary jest 10 razy mniejszy od polskiego, a gospodarka jest niestabilna. Pomimo zaskakująco wysokiej pozycji w rankingu Doing Business[5], Białoruś uzyskała fatalne wyniki w pozostałych indeksach (Indeks Wolności Gospodarczej[6], wskaźniki Worldwide Governance[7]). Często, gdy prywatna firma o białoruskich korzeniach rozrastała się, zmieniała siedzibę i główną jurysdykcję (np. Epam, Flo Health, Wargaming) na kraje zachodnie, pozostawiając znaczną część personelu na Białorusi.
Sytuacja zmieniła się dramatycznie w krótkim czasie w latach 2020–2022. Po sfałszowanych wyborach prezydenckich na Białorusi, bezprecedensowych represjach, a następnie sankcjach znacznie trudniej było prowadzić działalność gospodarczą na Białorusi, jak również utrzymywać stosunki gospodarcze z krajami UE. Przejęcie kontroli nad Ryanairem[8] nie ułatwiło sprawy. Rosyjska inwazja pogorszyła sytuację gospodarczą i doprowadziła do nałożenia 9 pakietów sankcji europejskich (częściowo na Białoruś), a także do wielu innych sankcji ze strony państw zachodnich. Niektóre przedsiębiorstwa musiały całkowicie wstrzymać swoją działalność (logistyka, handel zewnętrzny), a inne zgłaszały zainteresowanie relokacją.
Geografia procesów relokacji
Założyciele i dyrektorzy generalni odgrywają ogromną rolę w MŚP, ponieważ relokacja z Białorusi dotyczy przede wszystkim MŚP będących własnością prywatną – to założyciele decydują o tym, gdzie firma się przeniesie.
Przy podejmowaniu tej decyzji brana jest pod uwagę obszerna lista czynników osobistych i biznesowych[9]:
- Białoruska społeczność/diaspora
- Bliskość geograficzna z Białorusią, członkostwo w UE
- Różnice językowe i kulturowe
- Koszty życia
- Przepisy migracyjne dla osób fizycznych i właścicieli firm
- Podatki od osób prawnych, swoboda prowadzenia działalności gospodarczej
- Wielkość rynku i perspektywy rozwoju
- Wsparcie instytucjonalne dla przedsiębiorstw ze strony państwa, instytucji rozwoju i organizacji pozarządowych
Na podstawie tych i innych czynników białoruscy przedsiębiorcy najczęściej wybierają następujące kraje[10]:
Skala relokacji do Polski i obraz typowej białoruskiej firmy
Z oficjalnych białoruskich statystyk wynika, że w pierwszej połowie 2022 roku liczba MŚP i przedsiębiorców indywidualnych w kraju zmniejszyła się o 2 proc. (5,8 tys.)[11]. Ale te liczby nie oddają w pełni sytuacji, bo procesy likwidacji podmiotów prawnych czasem zajmują nieco czasu. W wielu przypadkach firmy te nie tylko zamykają się, ale także przenoszą.
Na koniec 2022 roku firmy z białoruskim kapitałem wykazały ogromny wzrost liczby zarejestrowanych podmiotów w Polsce[12]. Do 2012 roku rejestrowano mniej niż 60 firm rocznie. Jednocześnie w ciągu ostatnich 10 lat (2013–2022) rejestrowano średnio 474 firmy rocznie. Z rekordem wynoszącym 1733 w 2022 r.
Musimy stwierdzić, że prawdziwe liczby są jeszcze wyższe, ponieważ wielu Białorusinów z polskimi korzeniami zdobyło polskie paszporty i nie są reprezentowani w wyżej wymienionych statystykach (Białorusini otrzymali około 92 tysięcy+ „kart Polaka” od 2016 do końca 2022 roku).
W podziale na województwa białoruskie przedsiębiorstwa koncentrują się na Mazowszu (53,9 proc.), a przy wschodniej granicy: województwo podlaskie (12,85 proc.), oraz województwo lubuskie (7,93 proc.).
Podobnie jak w przypadku województw, w pierwszej dziesiątce miast pod względem liczby firm z białoruskim kapitałem znajduje się Warszawa (jako centrum gospodarcze), a następnie miasta w pobliżu granicy z Białorusią oraz inne duże polskie miasta.
Wśród białoruskich firm w Polsce najliczniej reprezentowane są następujące sektory gospodarki: handel hurtowy i detaliczny, transport i magazynowanie, budownictwo, informacja i komunikacja, łącznie te 4 sektory stanowią 73 proc. wszystkich zarejestrowanych białoruskich firm.
98 proc. wszystkich białoruskich firm jest zarejestrowanych jako spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a tylko 2 proc. wybiera inne formy prawne.
Liczba Indywidualnych Przedsiębiorców z Białorusi pracujących w Polsce nie jest publikowana przez urzędy statystyczne, ale według szacunków wynosi około 2 tysiące[13], przy czym mniej więcej połowa z nich reprezentuje małe firmy, a druga połowa – po prostu jest w ten sposób zatrudniona. Białoruscy przedsiębiorcy indywidualni reprezentują przede wszystkim usługi, takie jak B2B i branże beauty.
Wpływ na polską gospodarkę
Relokacja z Białorusi jest procesem ciągłym, a jej skutki są trudne do oszacowania, zwłaszcza że dopiero co otrzymała najsilniejszy bodziec – wojnę. Kolejnym problemem jest brak publikacji danych o zatrudnieniu, przychodach, inwestycjach i podatkach płaconych przez białoruskie przedsiębiorstwa w Polsce.
Niektóre dane, takie jak wskaźniki zatrudnienia, mogą być analizowane z wykorzystaniem otwartych źródeł. Sektor IT wydaje się być absolutnym liderem we wszystkich wymienionych wyżej wskaźnikach. Poniżej informacja o liczbie pracowników wśród firm IT z białoruskimi korzeniami[14] w Polsce według ostatnich danych LinkedIn[15]:
Dane z LinkedIn nie są precyzyjne, bo wpisują je sami użytkownicy, a także dlatego, że niektórzy Białorusini umieszczają tam błędną lokalizację (dla celów PR-owych firm), ale mogą dać pewien ogólny obraz. Łącznie w TOP20 firm z białoruskimi korzeniami w Polsce (na 45 badanych) zatrudnionych jest około 12458 osób, co stanowi około ⅓ ich całkowitego zatrudnienia na świecie.
W listopadzie 2022 r. ponad 105,9 tys. Białorusinów w Polsce odprowadzało składki na tutejszy ZUS, stając się drugą co do wielkości (po Ukraińcach) grupą oficjalnie zatrudnionych cudzoziemców w kraju[16].
Mimo że wielkość białoruskiego sektora prywatnego jest niewielka w porównaniu z polskim, to jednak Polska ma możliwość czerpania znaczących korzyści ze strony firm outsourcingowych IT, tzw. ukrytych mistrzów, czy potencjalnych startupów[17] mających duży potencjał:
- W Polsce zarejestrowanych jest co najmniej 435 firm teleinformatycznych (296 zajmujących się programowaniem komputerowym) o białoruskich korzeniach, które – jak już wspomniano – stworzyły w Polsce kilkadziesiąt tysięcy miejsc pracy i już odgrywają ważną rolę w polskim eksporcie usług IT.
- Wygląda na to, że na razie wielu ukrytych mistrzów woli kraje bałtyckie niż Polskę (np. przedsiębiorstwa z AIMA – białoruskiego stowarzyszenia zrzeszającego producentów innowacyjnych produktów high-tech). Ale proces relokacji z Białorusi tylko nabrał tempa, dając Polsce szansę na zmianę sytuacji.
- Wybitne start-upy: Białorusini są znani z nadzwyczajnych kompetencji związanych z branżą IT i znanych na całym świecie startupów (Flo, MSQRD, PandaDoc, Loóna, OneSoil), a ostatnie badania pokazują, że około 40 proc. białoruskich startupów przeniosło się, przy czym wiele z nich wybrało Polskę jako kraj bazowy[18]. Relokacja startupów doprowadziła do przeniesienia społeczności startupowych i powstania kolejnych. Na koniec 2022 roku w Warszawie funkcjonują już 3 społeczności startupowe o białoruskich korzeniach.
W świetle powyższego należy stwierdzić, że białoruskie przedsiębiorstwa i Białorusini jako siła robocza stali się już ważną częścią polskiej gospodarki i ekosystemu innowacyjności, ale ich faktyczny wpływ jest dopiero badany.
Co wydarzy się w nadchodzących latach?
Niepewność rządzi światem od czasu wojny handlowej USA–Chiny, a wzmocniła się tylko po pandemii wirusa COVID-19 i rosyjskiej inwazji. Trudno powiedzieć, co czeka Europę Wschodnią jako obecnie najbardziej niestabilny region. Jedno jest pewne – część białoruskiego sektora prywatnego nie chce się już dłużej rozwijać we własnym kraju, mimo wyjątkowo niskich podatków, umiarkowanej biurokracji i niedrogiej wykwalifikowanej siły roboczej. Wszystkie te czynniki ustępują przed takimi cechami jak: bezpieczeństwo osobiste, stabilność polityczna, praworządność, wreszcie – etyka i moralność.
Czy firmy te wrócą na Białoruś, gdy ustabilizuje się tam sytuacja polityczna? Nie wiadomo, a zależeć to będzie przede wszystkim od czasu trwania tego procesu, a z każdym kolejnym rokiem szanse na ich powrót maleją.
Firmy z kapitałem białoruskim zarejestrowane w Polsce stanowią około 0,5 proc. wszystkich zarejestrowanych MŚP na Białorusi (z wyłączeniem przedsiębiorców). Z jednej strony to niewiele, z drugiej – tworzy to ogromny potencjał na nadchodzące lata.
To, czy Polska pozostanie pierwszym wyborem jako kraj relokacji, będzie zależało przede wszystkim od regulacji migracyjnych dla białoruskich przedsiębiorców (które pozostają zbyt restrykcyjne), a także od dostępu do finansów na polskim rynku oraz od stabilności geopolitycznej w Polsce i Europie Wschodniej.
Dmitry Danilchuk to białoruski ekonomista, konsultant ds. zarządzania, były wykładowca ekonomii globalnej na Białoruskim Uniwersytecie Państwowym. Obecnie pracuje on jako szef Białoruskiego Centrum Biznesu ZPP – projektu, który pomaga białoruskim przedsiębiorcom w Polsce.
Przypisy:
[1] Цэнтр Беларускай Салідарнасці / Centrum Białoruskiej Solidarności
[2] Oficjalne statystyki białoruskie
[3] The National Bank of Poland
[4] Niski efekt bazowy.
[5] https://archive.doingbusiness.org/pl/doingbusiness
[6] https://www.heritage.org/index/
[7] https://info.worldbank.org/governance/wgi
[8] https://www.nytimes.com/2021/05/23/world/europe/ryanair-belarus.html
[9] Dane Belarus Business Center na podstawie wyników rozmów przy okrągłym stole z białoruskimi przedsiębiorcami.
[10] Szacunki Belarus Business Center.
[13] Szacunki Belarus Business Center.
[14] Lista firm IT (produkcyjnych i outsourcingowych) o białoruskich korzeniach w Polsce wg kanału Telegram Dzik Pic
[15] Dane LinkedIn z dnia 11.01.2023 r.
[16] Oficjalny serwis ZUS na Twitterze
[17] Ukryci mistrzowie to stosunkowo niewielkie, ale odnoszące duże sukcesy firmy, które są ukryte za kurtyną niepozorności, niewidzialności, a czasem działające w tajemnicy – za angielską wersją Wikipedii
