Ukraińska scena polityczna: krótki przewodnik

Doceniasz tę treść?

Ukraina to bliski sąsiad i strategiczny partner Polski, z którym praca i więź nasiliły się wraz z rozpoczęciem pełnowymiarowej inwazji Rosji na ukraińskie terytoria. Co należy wiedzieć o jej arenie politycznej i kluczowych graczach?

 

Rozpatrzmy ukraiński system polityczny na płaszczyźnie stopniowego rozwoju historycznego. W czasach sowieckich w wyniku liberalizacji reżimu totalitarnego w okresie pierestrojki, powstały pierwsze nieformalne stowarzyszenia publiczne. Na Ukrainie zaczęły działać organizacje o charakterze narodowo-demokratycznym, kulturalno-oświatowym, praw człowieka, orientacji ekologicznej: Ukraiński Związek Helsiński, Ukraiński Front Chrześcijańsko-Demokratyczny, Związek Niezależnej Młodzieży Ukraińskiej itd. Początkowo poprzez ruchy społeczne, a następnie poprzez partie polityczne, znaczne warstwy ludności zaangażowane były w aktywną działalność państwowotwórczą. W latach 1987–1989 na Ukrainie powstało ponad 125 organizacji społecznych, grup i stowarzyszeń. Przejście od jednopartyjnego do wielopartyjnego systemu politycznego następowało stopniowo. Wielopartyjność stała się narzędziem demokracji przedstawicielskiej w kraju. Pierwszą oficjalnie zarejestrowaną partią polityczną w 1990 roku była Ukraińska Partia Republikańska. Następnie pojawiły się również Demokratyczna Partia Ukrainy, Ukraińska Ludowo-Demokratyczna Partia Ukrainy, Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy, Zielona Partia Ukrainy, Ukraińska Chłopsko-Demokratyczna Partia, Partia Demokratycznego Odrodzenia Ukrainy i inne.

Cechy charakterystyczne tego etapu:

  • powstawanie partii głównie „oddolnie” (czyli z inicjatywy obywateli);
  • przewaga partii centroprawicowych i radykalnie prawicowych;
  • podstawą tworzenia partii są organizacje publiczne itp.;
  • atomizacja systemu;
  • liderami partii są głównie osobistości kultury i nauki, dawna nomenklatura partyjna oraz pojedynczy przedstawiciele biznesu.

W 1994 roku odbyły się pierwsze wybory parlamentarne Niepodległej Ukrainy. W 2001 roku została przyjęta ustawa Ukrainy „O partiach politycznych na Ukrainie”, która regulowała procedurę tworzenia i działania partii, co doprowadziło do wzmocnienia partyjnej strukturyzacji społeczeństwa. Spowodowało to powstanie systemu spolaryzowanego pluralizmu, a także zwiększyło rolę partii centrowych i wpływ biznesu na system partyjny. Po Pomarańczowej Rewolucji nastąpiła pewna strukturalizacja pola partyjnego, umowny podział sił politycznych na „prozachodnie” i „prorosyjskie”.

Okres porewolucyjny charakteryzował się również walką pomiędzy partiami i blokami skupionymi wokół poszczególnych liderów politycznych – Wiktora Juszczenki, Wiktora Janukowycza i Julii Tymoszenko. Walka o władzę zamiast realizacji niezbędnych przemian demokratycznych dowiodła niestabilności systemu politycznego. W latach 2010–2011, wraz z przywróceniem Konstytucji Ukrainy w wersji z 1996 roku i przyjęciem ustawy Ukrainy „O wyborach deputowanych ludowych Ukrainy”, znaczenie partii politycznych zostało znacznie ograniczone, a Rada Najwyższa Ukrainy straciła znaczną część władzy. Powrócono do mieszanego systemu wyborczego i możliwości samodzielnego zgłaszania kandydatów w jednomandatowych okręgach wyborczych. Jednocześnie w tych latach wykryto liczne fałszerstwa podczas wyborów parlamentarnych.

Po Rewolucji Godności znacznie zmniejszyła się konfrontacja ideologiczna dotycząca kwestii geopolitycznych i humanitarnych. Zamiast tego pierwszorzędne znaczenie miały problemy bezpieczeństwa narodowego i przeprowadzenia reform na Ukrainie. Wydarzenia te doprowadziły również do zmian w poparciu dla partii politycznych. Po wyborach prezydenckich w 2019 roku na Ukrainie odbyły się nadzwyczajne wybory parlamentarne (również w systemie mieszanym). Istotne zmiany nastąpiły w systemie partyjnym. Do Rady Najwyższej Ukrainy weszły następujące partie polityczne: „Sługa Ludu”, „Opozycyjna Platforma – Za Życie”, Ogólnoukraińskie Stowarzyszenie „Batkiwszczyna”, „Europejska Solidarność” i „Głos”.

Kryzys zaufania do starych elit politycznych wraz z zapotrzebowaniem na nowych liderów oraz wysokie poparcie dla nowo wybranego prezydenta W. Zełenskiego przyczyniły się do wysokich notowań partii Sługa Ludu. Po raz pierwszy od 1990 roku udało się stworzyć jednopartyjną większość.

 

Dualizm władzy wyborczej i decentralizacja

Do 2014 roku Ukraina funkcjonowała w sztywno scentralizowanym systemie politycznym z dualizmem władzy wykonawczej i niejasnym podziałem kompetencji na poziomie lokalnym. Decentralizacja ma na celu zmniejszenie wpływu władzy centralnej i przeniesienie odpowiedzialności za codzienne sprawy obywateli na wybrane władze lokalne. Powinno to zwiększyć odpowiedzialność nie tylko lokalnych urzędników, lecz także obywateli, a tym samym przyczynić się do demokratycznego rozwoju Ukrainy.

Przed reformą na Ukrainie istniały cztery poziomy administracyjne: wieś/dzielnica miasta – obwód lub miasto – region – kraj. Wiele wsi było zbyt małych, aby zapewnić swoim mieszkańcom wysokiej jakości usługi publiczne. Reforma decentralizacji przewiduje utworzenie Zjednoczonych Wspólnot Terytorialnych (ZWT), które otrzymają znaczące budżety na te potrzeby. Docelowa minimalna populacja ZWT to 10 000 osób. Według stanu na sierpień 2019 roku ZWT obejmowały 40 proc. terytorium Ukrainy, a mieszkało w nich prawie 30 proc. ludności. 4 330 mniejszych wspólnot zostało zjednoczonych w ZWT, a kolejnych 6 331 ma przystąpić do reform.

W celu zachęcenia do dobrowolnego jednoczenia się wspólnot, nowo powstałe ZWT otrzymały zachęty fiskalne – 60 proc. podatku dochodowego od osób fizycznych i 10 proc. podatku od zysku pozostaje we wspólnocie. Ponadto otrzymują one dotacje i subwencje na rozwój infrastruktury z budżetu państwa. Decentralizacja ma dwie ważne implikacje polityczne. Po pierwsze umożliwia wyłonienie i organiczny wzrost lokalnych liderów politycznych. Na Ukrainie tradycyjna droga do polityki wiedzie albo przez wstąpienie do partii, w której lider pełni rolę „parowozu”, albo przez przekupywanie wyborców w danym okręgu – bezpośrednio lub przez prezenty czy określone korzyści dla społeczności. Dzięki decentralizacji lokalni politycy zostali zmotywowani do świadczenia wysokiej jakości usług dla mieszkańców swoich społeczności, aby móc awansować. Po drugie rozszerzenie wpływu władz lokalnych na większość aspektów życia codziennego pozbawiłoby wyborców możliwości zrzucania winy za swoje problemy na kogokolwiek innego niż wybrani przez nich lokalni urzędnicy. To powinno przyczynić się do bardziej odpowiedzialnego głosowania.

Oczywiście zmiany te nie nastąpią z dnia na dzień. Niemniej jednak pierwsze kroki zostały podjęte w dobrym kierunku i reforma powinna być kontynuowana.

Mówiąc o dualizmie władzy wykonawczej, prezydent powołuje szefów administracji lokalnych, których kandydatury zgłasza Gabinet Ministrów. Szefowie administracji lokalnych podlegają zarówno prezydentowi, jak i gabinetowi ministrów. Ten dualizm władzy wykonawczej zapisany w konstytucji stwarza możliwość konfliktów między prezydentem a premierem. Ogranicza kontrolę gabinetu nad władzą wykonawczą, osłabiając tym samym jego zdolność do realizacji swojej polityki. Projekt zmian w konstytucji, rozważany w 2015 roku w ramach reformy decentralizacyjnej, nie byłby w stanie rozwiązać tego problemu. Parlament nie głosował jednak za tym projektem ze względu na obecność w tekście klauzuli o specjalnym statusie Donbasu.

 

W czasie wojny

Zakrojona na szeroką skalę agresja militarna Federacji Rosyjskiej na Ukrainę i wprowadzenie stanu wojennego nie mogły nie wpłynąć na procesy polityczne w naszym kraju. O tym wpływie decydują nie tylko ograniczenia przewidziane w ustawie Ukrainy „O reżimie prawnym stanu wojennego”, takie jak zawieszenie wyborów do organów państwowych wszystkich szczebli; zakaz organizowania referendów, demonstracji, zebrań itp.; tworzenie administracji wojskowej. Jest jeszcze wiele innych ważnych czynników wywołanych przez wojnę, które już dziś przekształcają wewnętrzną przestrzeń polityczną Ukrainy, tworząc różne możliwe scenariusze jej rozwoju w przyszłości. Czy też, innymi słowy, pojawiają się pytania: jak zmienia się mapa kluczowych postaci politycznych? Jakim decydującym transformacjom ulegnie przestrzeń polityczna naszego kraju? Jaka będzie polityczna Ukraina po wojnie? Jak nie tylko nie osłabiać, ale w warunkach ograniczeń wojennych i stanu wojennego kontynuować rozwój instytucji demokratycznych na Ukrainie, w tym z uwzględnieniem uzyskania przez Ukrainę statusu kandydata do członkostwa w UE?

Kilka głównych komponentów cechuje dziś transformację systemu politycznego Ukrainy:

  • Zmiana przestrzeni informacyjnej. Jedną z cech okresu wojennego był „krótki horyzont czasowy” – uczestnicy procesu politycznego, eksperci i media „są na bieżąco od jednego do trzech tygodni, a to, co wydarzyło się przedwczoraj, przestaje być ważne”. Oprócz deformacji czasu istotne znaczenie ma zmiana struktury pola informacyjnego – gdy w telewizji faktycznie dominował jeden kanał (co zasadniczo różni się od przedwojennej sytuacji konkurencji między wieloma kanałami należącymi do różnych właścicieli-oligarchów), a poza telewizją rośnie aktywność w internecie na Facebooku, YouTube, Telegramie czy TikToku – te wszystkie platformy prawnie nie są ukraińskie. Z jednej strony rozwój takiej blogosfery niesie ryzyko nasilenia cieniowania środowiska medialnego, ale z drugiej strony wzrost zapotrzebowania na sieci społecznościowe może przyczynić się do zróżnicowania systemu partyjnego.
  • Brak zaufania do parlamentu. Z jednej strony nie nastąpiła zasadnicza zmiana w systemie zarządzania państwem. Na Ukrainie nadal funkcjonują główne gałęzie władzy z podziałem kompetencji zgodnym z demokratycznymi standardami. Z drugiej strony trwa dyskredytacja parlamentu, choć Rada Najwyższa kontynuuje swoją pracę i przyjęła o 15 proc. więcej ustaw niż w czasie pokoju. Jedną z przyczyn tej sytuacji jest brak komunikacji, gdyż w czasie wojny jest ona naturalnie ograniczona. Spadek zaufania do najwyższego organu przedstawicielskiego państwa staje się wyzwaniem dla demokracji na Ukrainie, zwłaszcza że spadek ten ma miejsce na tle rosnącego zaufania ludności do struktur władzy. Odpowiedzią na to może być reforma i poprawa wizerunku parlamentu, a także wzrost jakości działalności prawotwórczej.
  • Kryzys systemu partyjnego. Jak zauważa I. Pawlenko, kryzys partii był obserwowany na Ukrainie jeszcze przed wojną. Badania socjologiczne odnotowały niski poziom zaufania obywateli do partii, jak i do instytucji politycznych w ogóle. Wojna sprzyja również polaryzacji przestrzeni politycznej, co może ostatecznie doprowadzić do powstania na Ukrainie dwóch głównych grup partii, czy umownie dwóch partii – „wojskowej” i „cywilnej”. Już dziś według badań socjologicznych, wyróżnia się zaufany blok składający się z Sił Zbrojnych, Państwowej Służby Ratunkowej, Gwardii Narodowej i ochotników, a drugi blok to organizacje publiczne, które w szczególności działają na froncie dyplomatycznym, mają już dość poważne struktury instytucjonalne i będą miały stuprocentową reprezentację w parlamencie, w tym jako wynik zmian w finansowaniu partii i jej deoligarchizacji. Rozwijając wątek wojska w polityce, można też przypuszczać, że wojskowi będą angażować się w działalność partii politycznych, co zwiększy poziom zaufania do działań tych ostatnich.

Inną cechą przestrzeni politycznej Ukrainy zmienionej przez wojnę jest przekształcenie linii podziałów społeczno-politycznych. W szczególności:

  • zwiększenie stopnia militaryzacji,
  • pełne zwycięstwo lub traktat pokojowy z państwem-agresorem, które po zakończeniu wojny przekształci się w walkę koncepcji współistnienia z Federacją Rosyjską,
  • poszukiwanie nowego modelu rozwoju gospodarczego i polityki fiskalnej, co komplikuje udział potencjału gospodarczego utraconego w wyniku wojny,
  • stopień otwartości/zamknięcia społeczeństwa ukraińskiego na wpływy zewnętrzne.

 

Po wojnie

Ważnym aspektem, który będzie wpływał na polityczne postulaty Ukraińców po zakończeniu wojny, jest obecność społecznej posttraumy z następującą po niej radykalizacją społeczeństwa. Trzeba więc mówić o sanacji władzy państwowej, jeśli nie zrobimy tego teraz, to stare negatywne praktyki (np. powrót oligarchów do mediów i polityki) z pewnością wywołają radykalny sprzeciw żołnierzy frontowych i społeczeństwa oraz zachwieją postwojskową stabilnością państwa. Wojna jako zjawisko społeczno-polityczne zmieniła wielu ludzi, budząc w nich uczucia patriotyzmu, dumy i wiele innych emocji. Ludzie ci będą uczestniczyć w procesie politycznym jako politycy, działacze i wyborcy. Niebezpieczeństwo polega na jeszcze większym podziale społeczeństwa na obywateli aktywnych (którzy odnaleźli się w nowej rzeczywistości politycznej) i biernych (najbardziej dotkniętych społecznie). Dlatego konfrontacja wyborcza może przebiegać na nowej zasadzie – między patriotyzmem wyborczym a paternalizmem.

Proces polityczny na Ukrainie w czasie wojny jest nieliniowy: z jednej strony politycy są dziś w sytuacji bezprawnej – opozycja nie może krytykować prezydenta, bo podnosi to kwestię jedności narodowej, ale po wojnie wszystkie zmiany, które zostały zrobione w czasie wojny, zaczną się szybko rozlewać na otwartą przestrzeń. I tu długość okresu między stanem wojennym a pierwszymi wyborami ma ogromne znaczenie.

W zależności od tego, jak, a przede wszystkim, kiedy skończy się wojna, określone zostanie terytorium i czas wznowienia procesów wyborczych na Ukrainie. Tereny objęte linią frontu lub pozbawione okupantów nie zostaną włączone do procesów politycznych w tym samym tempie. Wynika z tego, że po raz pierwszy we współczesnej historii Ukrainy może dojść do sytuacji, w której zachodnie regiony wyborcze będą miały decydujący wpływ na kształtowanie przyszłej przestrzeni politycznej. Zmiany społeczne doprowadziły jednak do powszechnego wzrostu patriotyzmu, więc objęte warunkowym wpływem regiony wschodnie mogą okazać się jeszcze bardziej ukrainocentryczne i aktywne politycznie niż zachodnie.

Oczywiście kluczowym czynnikiem przemian przestrzeni politycznej Ukrainy jest dziś samo społeczeństwo ukraińskie, które zmienia się pod wpływem wojny. Ukraińcy formułują zapotrzebowanie na szybkie reformy i radykalne oczekiwania na powstanie „nowej” powojennej Ukrainy bez oligarchii, korupcji i niewydolnej biurokracji. Otwartość, konkurencja, liberalizacja, demokracja, rozwój instytucji partycypacji społecznej – wszystkie te wymagania są jednocześnie kryteriami europejskiej i euroatlantyckiej integracji Ukrainy. Ta ostatnia, jak pokazują wyniki badań socjologicznych, jest również celem najbliższej przyszłości z punktu widzenia większości Ukraińców.

Inne wpisy tego autora