Wicemarszałek Wasyl Mudryj (1893‑1966). Ugody polsko‑ukraińskiej orędownik daremny

Doceniasz tę treść?

WEI objął patronatem monografię poświęconą postaci Wasyla Mudrego – ukraińskiego działacza społecznego, posła na Sejm IV i V kadencji w II RP, wicemarszałka Sejmu.

 

Bohater niniejszej książki był jedną z najwybitniejszych postaci historii ukraińskiej I połowy XX wieku. Na świat przyszedł w rodzinie chłopskiej na krańcach wschodnich Galicji, na dawnych kresach południowo‑wschodnich Rzeczypospolitej. Spoczął na zawsze w ziemi amerykańskiej, niedaleko Nowego Jorku. Intelektualista i polityk, redaktor i publicysta pozostawił po sobie obfitą spuściznę pisarską. Jego biografia stanowi fragment burzliwych dziejów narodu ukraińskiego, a także trudnych stosunków polsko‑ukraińskich w końcu XIX i pierwszej połowie XX wieku. Patriota ukraiński, z polskością i Polakami stykał się od najmłodszych lat, a pragnienie ułożenia zgodnych relacji polsko‑ukraińskich stało się dlań przesłaniem, jednym z najważniejszych na jego drodze życiowej. Kwestia ukraińska w Polsce Odrodzonej należała do najdonioślejszych i wyjątkowo trudnych do rozwiązania problemów w polityce wewnętrznej wielonarodowego państwa.

To Wasyl Mudryj jest główną postacią w tej monografii, wokół jego biografii została osnuta narracja na temat ogólniejszych zagadnień i wydarzeń dotyczących stosunków polsko‑ukraińskich na tle historycznym. Absolwent gimnazjum w Tarnopolu. Jako student uniwersytetu we Lwowie ujawnił nieprzeciętne zdolności intelektualne i zamiłowanie do działalności społecznej. Podczas burzliwych wydarzeń ukraińskiej rewolucji narodowej i wojny domowej (1917‑1920) był na Podolu uczestnikiem działań zmierzających do budowy wolnej Ukrainy w sojuszu z Polską. Po klęsce dążeń niepodległościowych Ukraińców powrócił do Lwowa, gdzie kontynuował działalność oświatową. Był współorganizatorem, kwestorem i sekretarzem tajnego uniwersytetu ukraińskiego, w którym ukończył studia. Utalentowany i płodny publicysta, autor broszur i książek, redaktor naczelny „Diła” (1927‑1935), największego ukraińskiego pisma codziennego w Polsce międzywojennej, należał do ukraińskiej elity intelektualnej i politycznej w II Rzeczypospolitej.

Działacza społecznego i oświatowego pociągała polityka, która z czasem bez reszty go pochłonęła. Mudryj był współzałożycielem (1925), autorem programu, wiceprezesem, a następnie prezesem UNDO (Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo‑Demokratyczne) (1935‑1939), największej partii ukraińskiej, o najsilniejszych wpływach w Małopolsce Wschodniej, aspirującej do przywództwa kilkumilionowej społeczności Ukraińców w państwie polskim. Po przewrocie majowym 1926 r. obóz rządzący odrzucił prowadzoną przez gabinety przedmajowe politykę asymilacji mniejszości narodowych jako chybioną i szkodliwą dla Rzeczypospolitej. Rząd premiera Kazimierza Bartla przyjął wytyczne, w których za cel zasadniczy polityki narodowościowej uznano asymilację państwową ludności niepolskiej, przyciągnięcie jej do aktywnego uczestniczenia w systemie państwowym, zapewnienie harmonijnego współżycia obywateli różnych narodowości i kultur. Na Wołyniu wojewoda Henryk Józewski prowadził (od 1928), początkowo z powodzeniem, politykę zmierzającą do pozyskania Ukraińców do współpracy z państwem. Stosunki polsko‑ukraińskie jednak uległy gwałtownemu zaostrzeniu jesienią 1930 r., kiedy w odpowiedzi na akcję sabotażową i dywersyjną podziemnej OUN (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów) w Małopolsce Wschodniej władze państwowe przeprowadziły operację przywracania porządku, tzw. pacyfikację, na owym terytorium.

Po tych dramatycznych wydarzeniach w kierownictwie UNDO stopniowo zaczęli umacniać pozycję zwolennicy „polityki realnej”, a czołowym przedstawicielem tego kierunku stał się Mudryj. Przy wydatnym udziale jego i kierowanej przezeń redakcji „Diła” dokonało się przewartościowanie kanonów myśli politycznej w gronie przywódców stronnictwa, pozostającego dotąd w opozycji wobec władz państwowych. Mudryj i inni „realiści” opowiadali się za szukaniem kompromisu i unormowaniem zaognionych stosunków z państwem, dostrzegając zachęcające gesty ze strony jego prominentnych przedstawicieli. Do rewizji taktyki UNDO skłaniały ich również wnioski, jakie wyciągnęli z rozwoju niekorzystnych dla sprawy ukraińskiej wydarzeń międzynarodowych, w tym niepowodzeń na forum Ligi Narodów, a zwłaszcza dramatycznego pogorszenia położenia rodaków na radzieckiej Ukrainie (klęska głodu i zaostrzenie terroru). Szanse osiągnięcia porozumienia ze stroną rządową zmniejszał opór radykalnej opozycji w stronnictwie, a także aktywność OUN, która propagowała ideologię czynnego nacjonalizmu ukraińskiego, hasła rewolucji narodowej i walki zbrojnej o niepodległą Ukrainę, kontynuowała sabotaże, dokonała też głośnych zamachów na wybitnych przedstawicieli państwa polskiego i działaczy ukraińskich. Mudryj i przywódcy UNDO potępili działalność terrorystyczną podziemnej organizacji.

Po stronie ukraińskiej Mudryj stał się głównym architektem polityki normalizacji, którą zainicjował wraz z towarzyszami, zawierając porozumienie, nazywane ugodą, z rządem premiera Walerego Sławka (29 V 1935). Przyjęli oni formułę polityczną, której założeniem wyjściowym były lojalność wobec Rzeczypospolitej i uzgodnienie obopólne żywotnych interesów Ukraińców z polską racją państwową. Takie stanowisko miało umożliwić ludności ukraińskiej zdobycie pełni praw jej należnych w państwie polskim, stworzenie warunków dla rozwoju życia narodowego, w tym uzyskanie autonomii terytorialnej w jego granicach, a w dalszej perspektywie przygotowanie sił do odbudowy niepodległej państwowości na Ukrainie. Mudryj i jego współpracownicy z kierownictwa UNDO przedłożyli rządowi katalog postulatów dotyczących poprawy sytuacji społeczeństwa ukraińskiego. Strona rządowa zgodziła się na ich rozpatrzenie, złożyła obietnicę koncesji na rzecz ukraińskiego szkolnictwa i języka ukraińskiego w administracji, zagwarantowania kandydatom UNDO mandatów w parlamencie i samorządach, ogłoszenie amnestii dla więźniów politycznych. Kontrahenci podjęli zatem próbę zrealizowania, jak na ogół sądzono, zadania niewykonalnego.

Mudryj poprowadził dwukrotnie z powodzeniem swoje stronnictwo do wyborów parlamentarnych (1935, 1938), dwa razy został wybrany na posła, a także na wicemarszałka Sejmu. Jako prezes UNDO i klubu parlamentarnego, najbardziej rozpoznawalny polityk ukraiński, stał się orędownikiem idei konstruktywnej współpracy z państwem polskim. Wysiłki Mudrego i jego współpracowników doprowadziły do uspokojenia sytuacji w Małopolsce Wschodniej, pozytywnego nastawienia większości ludności ukraińskiej wobec władz państwowych. Klucz do rozwiązania kwestii ukraińskiej jednak znajdował się w rządzie. Po dwóch latach polityki normalizacji jej bilans realny okazał się dość skromny w zakresie realizacji postulatów ukraińskich, w organach rządowych niektóre z nich uznano za słuszne, ale aktualnie niemożliwe do zrealizowania, inne żądania zdecydowanie odrzucano. Rząd ulegał silnej presji polskiej opinii publicznej w Małopolsce Wschodniej, nieprzychylnie nastawionej do polityki normalizacji, upatrującej w niej, pod wpływem części prasy i działaczy obozu narodowego, zagrożenie ze strony ukraińskiej dla Polaków jako jedynych gospodarzy tej dzielnicy. W kręgu najwyższych władz państwowych powstała też nowa koncepcja polityki narodowościowej na Kresach Wschodnich, na jej założenia i wykonanie decydujący wpływ wywarły wyższe sfery wojskowe, które uznały za konieczne wzmocnienie bezpieczeństwa państwa poprzez ekspansję polskości na tych ziemiach. Wojsko odegrało główną rolę w akcjach repolonizacji szlachty zagrodowej, przymusowej konwersji prawosławnych na rzymskich katolików, burzeniu prawosławnych obiektów sakralnych.

Wicemarszałek Mudryj starał się wyprowadzić politykę normalizacji z impasu, znalazł się jednak niejako na pograniczu dwóch światów politycznych. Wraz z klubem parlamentarnym bezskutecznie zabiegał o wstrzymanie poczynań władz państwowych, które przyczyniły się do ponownego wzrostu napięcia w stosunkach polsko‑ukraińskich. Był zmuszony zmagać się z narastającą opozycją w stronnictwie i społeczeństwie ukraińskim coraz bardziej rozczarowanym brakiem oczekiwanych znaczących efektów ugody. Radykalizacja nastrojów w UNDO spowodowała zaostrzenie krytycznych wypowiedzi Mudrego na temat polityki rządu, eksponowanie przezeń postulatu przyznania autonomii terytorialnej dla ludności ukraińskiej w Polsce. Postulat ten był nierealny, wysunięty w niefortunnym momencie, narastającego napięcia międzynarodowego i wzrostu zagrożenia dla państwa polskiego, został uznany po stronie polskiej za przejaw ukraińskiego separatyzmu. Władze państwowe Rzeczypospolitej przystąpiły do realizacji nowego kursu polityki narodowościowej, którą podjęły w intencji wzmocnienia obronności państwa wobec pogorszenia stosunków z Niemcami i groźby wybuchu wojny. Cel ten zamierzano osiągnąć przez zwiększenie wysiłku społeczeństwa polskiego, ale bez udziału mniejszości narodowych. Postanowiono zintensyfikować polonizację Kresów Wschodnich, doprowadzić do jak najszybszego zintegrowania Małopolski Wschodniej z organizmem Rzeczypospolitej, rezygnując z kontynuowania prób normalizacji stosunków polsko‑ukraińskich. Decyzje te oznaczały, iż zakończyła się ewolucja polityki obozu rządowego od programu asymilacji państwowej mniejszości do koncepcji konsolidacji narodowej. Kwestia ukraińska, podobnie jak zagadnienie innych grup narodowościowych w Polsce międzywojennej, wówczas zresztą również w Europie i na świecie, okazała się problemem nierozwiązywalnym.

Mudryj jednak nie rezygnował z prób poszukiwania możliwości powrotu do polityki normalizacji, by wysiłki ukraińskich i polskich zwolenników ugody oraz jej dorobek nie zostały zmarnowane. Starania te okazały się daremne, doprowadził wszelako do ogłoszenia przez UNDO w imieniu obywateli Ukraińców deklaracji lojalności wobec państwa polskiego i gotowości do obrony jego niepodległości. Po agresji Rzeszy na Polskę na nadzwyczajnym posiedzeniu Sejmu (2 IX 1939) uroczyście oświadczył, iż „naród ukraiński spełnia obowiązki obywatelskie krwi i mienia wobec państwa”. Oświadczenie, z aplauzem przyjęte przez izbę poselską, było słusznie przywoływane w literaturze jako dobitny wyraz lojalności obywatelskiej wobec Rzeczypospolitej. Także w następnych dniach wojny Mudryj manifestował propaństwowe stanowisko, większość Ukraińców zachowała się lojalnie wobec państwa (do 17 IX), a żołnierze ukraińscy dzielnie walczyli w szeregach wojska polskiego.

Po ucieczce przed Armią Czerwoną ze Lwowa Mudryj przebywał pod okupacją niemiecką w Krakowie, gdzie zajął się działalnością opiekuńczą i oświatową. Zainteresowanie osobą b. wicemarszałka wykazywali przedstawiciele polskiej konspiracji, placówek dyplomatycznych i rządu RP na uchodźstwie, zamierzając sprowadzić go do Paryża jako reprezentanta ludności ukraińskiej w tworzonej Radzie Narodowej. Jednak zamysłów tych, także prób podejmowanych później, nie zdołano zrealizować. Wraz z innymi działaczami o poglądach umiarkowanych poparł zainicjowaną przez radykalnych nacjonalistów, rychło zakończoną fiaskiem, akcję tworzenia państwowości ukraińskiej. Po powrocie do Lwowa jesienią 1941 r., choć pozostawał osobą prywatną, cieszył się autorytetem w kręgach konspiracji polskiej i ukraińskiej. Był jednym z przedstawicieli liberalnych środowisk ukraińskich, które wykazywały dobrą wolę poszukiwania możliwości porozumienia ze stroną polską. Uczestniczył kilkakrotnie w rozmowach z delegatami Polskiego Państwa Podziemnego, próbując dopomóc w poprawie dramatycznie pogarszających się stosunków polsko‑ukraińskich, daremne jednak okazały się wysiłki podejmowane dla powstrzymania eksterminacyjnej akcji antypolskiej prowadzonej z niebywałym okrucieństwem przez OUN‑R. Ulegając mitowi niepodległościowemu, narastającemu wśród Ukraińców, zgodził się wejść w skład organu kierowniczego ukraińskiego państwa podziemnego (UHWR), na zjeździe założycielskim (VII 1944) został wybrany na jego I wiceprezydenta.

Zmuszony uchodzić na wygnanie, Mudryj zdołał dotrzeć do Wiednia, a następnie do Bawarii (II 1945). Niestrudzony społecznik stał się przywódcą pomocowych organizacji emigrantów ukraińskich w zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec, stanął na czele reaktywowanego UNDO, został wicepremierem ukraińskiego rządu emigracyjnego. Podjął współpracę z ośrodkami polskiej emigracji we Włoszech i Niemczech. W 1949 r. wyjechał z żoną do USA, w Yonkers w stanie Nowy Jork spędzili kolejne lata życia. Mudryj pracował w ukraińskich instytucjach emigracyjnych, wraz z polskimi działaczami uczestniczył w akcjach politycznych pod patronatem władz amerykańskich na rzecz wspierania dążeń niepodległościowych narodów Europy Środkowej i Wschodniej oraz Azji. Kontynuował pracę pisarską, zajmował się działalnością naukową.

W polskiej historiografii nie powstało, jak dotąd, szersze opracowanie o Wasylu Mudrym. Jego zwięzły życiorys ogłosił Ryszard Torzecki w Polskim Słowniku Biograficznym, potem biogramy ukazały się w leksykonach i encyklopediach. Tomasz Płonka opublikował artykuł, w którym zajął się działalnością parlamentarną Mudrego, jego dokonania na tym forum oświetlił Mirosław Szumiło w monografii Ukraińskiej Reprezentacji Parlamentarnej w Sejmie i Senacie RP; zarys aktywności politycznej Mudrego przedstawił też autor niniejszej pracy; o wicemarszałku Mudrym pisali Andrzej Ajnenkiel i Zbigniew Zaporowski w książkach poświęconych dziejom parlamentu Polski Odrodzonej, a także Wojciech Momot, Włodzimierz Mędrzecki i Czesław Brzoza w artykułach dotyczących ukraińskich parlamentarzystów. Działalność Mudrego jako przewodniczącego UNDO opisał Ryszard Tomczyk w monografii tej partii. O działaniach i poglądach Mudrego pisał z dogłębną znajomością materii R. Torzecki w pracach poświęconych kwestii ukraińskiej w Polsce międzywojennej i podczas II wojny światowej. Informacje o aktywności politycznej Mudrego przytaczają także inni autorzy opracowań dotyczących sprawy ukraińskiej w Drugiej Rzeczypospolitej, polityki narodowościowej rządów polskich w międzywojniu i na emigracji, stanowiska polskiego społeczeństwa i partii wobec kwestii ukraińskiej (np. Andrzej Chojnowski, Grzegorz Mazur, Magdalena Nowak, Lucyna Kulińska, Czesław Partacz i Krzysztof Łada), dramatycznego konfliktu polsko‑ukraińskiego w czasie wojny i okupacji, dziejów nacjonalistycznego podziemia ukraińskiego (Grzegorz Motyka, Andrzej L. Sowa).

Natomiast w historiografii ukraińskiej powstała biografia Wasyla Mudrego. Kilka lat temu Stepan Kaczaraba i Jarosław Komarnyćkyj opublikowali solidnie udokumentowaną źródłowo monografię, w której opisali całokształt jego działalności społecznej, politycznej i publicystycznej. Książka została poprzedzona przyczynkami ogłoszonymi przez J. Komarnyćkiego. Wcześniej na emigracji w periodyku ukraińskim Wołodymyr Doroszenko opublikował szkic biograficzny Mudrego, jego biogramy ukazały się także w encyklopediach. O poglądach politycznych i działaniach Mudrego pisał Mychajło Szwahulak w kilku rozprawkach i książce poświęconych stosunkom polsko‑ukraińskim w Drugiej Rzeczypospolitej, postawach Ukraińców we wrześniu 1939 r., Leonid Zaszkilniak w studium o polityce normalizacji, a Ołeksander Zajcew o przedstawicielstwie parlamentarnym Ukraińców w międzywojennej Polsce. Informacje o udziale Wasyla Mudrego w działalności tajnego uniwersytetu ukraińskiego zawarł w swoich artykułach lwowski historyk Marian Mudryj. Także ukraińscy autorzy publikacji dotyczących II wojny światowej (np. Wołodomyr Kosyk, Mychajło Kowal, Wołodymyr Kubijowycz, Petro Poticznyj, Myrosław Prokop) nadmieniają o działalności Wasyla Mudrego w tym okresie.

W niniejszej pracy korzystałem z ustaleń badawczych zawartych w wymienionych opracowaniach. Starałem się również uwzględnić w możliwie najszerszym zakresie literaturę polską i ukraińską, także anglojęzyczną oraz rosyjską dotyczącą dziejów Polski i Ukrainy w drugiej połowie XIX i pierwszej XX w., historii dyplomacji i wojskowości, a także emigracji ukraińskiej po II wojnie światowej. Skorzystałem z wydawnictw źródłowych i źródeł drukowanych, w tym sprawozdań stenograficznych Sejmu (III‑V kadencja). Sięgałem do pamiętników, wspomnień i relacji zarówno Mudrego, jak też uczestników wydarzeń i świadków czasów, w których on żył i działał, te przekazy źródłowe pomogły autorowi wczuć się w atmosferę tamtych epok i okoliczności zdarzeń, były też pomocne w odtwarzaniu jego portretu psychologicznego. Cenny materiał przyniosła kwerenda prasy polskiej i ukraińskiej, przydatna okazała się lektura ówczesnej publicystyki różnych odcieni politycznych. Podjąłem także próbę analizy spuścizny pisarskiej Mudrego.

Poszukiwania źródeł archiwalnych miałem możność prowadzić przede wszystkim w polskich archiwach. Podstawowe znaczenie posiadają cenne dokumenty przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie w zespołach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i jego Wydziale Narodowościowym, a także Urzędu Wojewódzkiego we Lwowie. Interesujące informacje zawierają materiały zgromadzone w zespołach Biura Sejmu, Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Towarzystwa Straży Kresowej. Wartościowe przekazy źródłowe znajdują się w Archiwum Towarzystwa Naukowego im. Tarasa Szewczenki, dostępne w postaci mikrofilmów w Bibliotece Narodowej w Warszawie, stanowiące dokumentację działalności UNDO i Ukraińskiej Reprezentacji Parlamentarnej oraz prezesa Mudrego. Przydatne okazały się materiały zebrane przez Ludwika Eckerta, a przechowywane w Archiwum PAN w Warszawie. W Archiwum Ojców Bazylianów w Warszawie, w udostępnionych mi archiwaliach z kolekcji R. Torzeckiego natrafiłem na interesujące informacje o warunkach życia Mudrego w czasie okupacji niemieckiej. Wykorzystałem zgromadzone w archiwum w Moskwie (Centr Chranienija Istoriko‑Dokumientalnych Kollekcij) raporty polskich władz wojskowych dotyczące mniejszości ukraińskiej w Rzeczypospolitej. Dzięki dobrej woli i uczynności kierownictwa Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki w Nowym Jorku mogłem skorzystać z przechowywanych w zbiorach archiwalnych jego biblioteki, a przesłanych mi w postaci kopii, nadzwyczaj cennych dla biografa dokumentów (m.in. świadectwo chrztu Wasyla Mudrego i jego curriculum vitae z 1945 r.).

Monografia niniejsza należy do tego rodzaju opracowań biograficznych, które w historiografii są określane mianem biografii pretekstowej albo też ekologicznej. W zamyśle autora jej celem jest przedstawienie możliwie pełnego obrazu życia i działalności bohatera na tle jego czasów, analiza motywacji postaw, dylematów, przed którymi przyszło mu stawać, podejmowanych decyzji i ich uwarunkowań, omówienie jego dorobku pisarskiego. Przez pryzmat losów Mudrego, jego dokonań i niepowodzeń zostały zarysowane również elementy procesów i zagadnień dziejów ważnego nurtu życia politycznego i społecznego Ukraińców w Polsce Odrodzonej, lojalnych jej obywateli, zmierzających legalną drogą do realizacji swych interesów narodowych. Takie ujęcie tematu umożliwiło ukazanie etapów trudnych stosunków polsko‑ukraińskich w tym okresie, podejmowanych z różnym skutkiem po obu stronach, przy udziale głównego bohatera tej pracy, prób rozwiązania kwestii ukraińskiej w Drugiej Rzeczypospolitej. Książka jest adresowana zarówno do historyków, jak i szerszych kręgów ewentualnych Czytelników. To pociągnęło za sobą szkicowanie tła historycznego i barw minionych epok, opisywanie burzliwych czasów, różnorodnych wspólnot kulturowych i systemów politycznych, objaśnianie wydarzeń i faktów powszechnie mniej znanych.

Autor: prof. dr hab. Paweł Samuś

Inne wpisy tego autora

Zafundujmy im solidny klej

Ludzie z Extinction Rebellion napisali jakiś czas temu do Sejmu jakiś list. Były w nim znów standardowe dla tej grupy żądania – organizacja jakiegoś panelu klimatycznego i podobne. Ponieważ zostali – całkiem słusznie – zignorowani, zorganizowali protesty w kilku miastach.